Ο ΜΥΘΟΣ ΤΗΣ ΚΑΡΠΑΘΟΥ

Από το Σεπτέμβριο του 2008 δε μένω πια στην Κάρπαθο, αλλά στην Αθήνα, την πατρίδα μου.

Βρήκα κάπου ένα παλιό μέιλ που είχα γράψει σε κάποιον κάποτε, στα πλαίσια μιας συζήτησης που πια δε θυμάμαι, και που για κάποιο λόγο τελικά δεν το έστειλα. Σας το παραθέτω εδώ, γιατί συνοψίζει κάποια από τα πολλά που έχω νιώσει γι' αυτό το νησί.

Δεν είχα καμία πρόθεση να εκτραπώ από τα πλαίσια της κοσμιότητας και του σεβασμού! Αν κάποιος εξέλαβε έτσι τα γραφόμενά μου, δεν έχω παρά να του ζητήσω συγγνώμη και να τον διαβεβαιώσω καλόπιστα ότι έγινε παρανόηση.

Κατά τα άλλα: σίγουρα υπάρχει ο μύθος της Καρπάθου. Αυτός ήταν που με παρακίνησε να εγκατασταθώ εδώ, και μάλιστα σε χωριό. Το διάστημα της μέχρι τώρα παραμονής μου με έχει βοηθήσει μέχρι κάποιο σημείο να γκρεμίσω αυτό το μύθο, και είμαι στην ευχάριστη θέση να δηλώσω ότι αυτό δε με κάνει να μετανιώνω που ήρθα, απεναντίας μου δίνει πολύ πιο αληθινούς λόγους να εμμένω στην επιλογή μου. Από την άλλη μεριά, σίγουρα δεν είμαι και Καρπάθιος. Κανείς δε γίνεται μέσα σε τρία χρόνια Καρπάθιος! Άρα, όντως υπάρχει κάποια απόσταση ανάμεσα σε μένα και στο καθετί που παρατηρώ. Προσπαθώ βέβαια να τη μειώσω, γιατί θεωρώ πολύ πιο σημαντικό το να ζει κανείς παρά το να μελετά τη ζωή των άλλων. Αλλά αντικειμενικά δεν την έχω εκμηδενίσει. Με άλλα λόγια, ανακαλύπτω ακόμη πράγματα που για τους ντόπιους είναι δεδομένα και αυτονόητα.

Ωστόσο, δεν είμαι μόνο εγώ που ζω (έστω και λίγο) μέσα στο μύθο της Καρπάθου. Μέσα στην ίδια την Κάρπαθο, στις καρδιές των Καρπαθίων, ο μύθος αυτός είναι πολύ ισχυρός. Τα "ήθη και τα έθιμα" είναι ένας κοινός τόπος που πολύ συχνά επαναλαμβάνεται, χωρίς να γίνεται πολύ έντονη η διάκριση ανάμεσα σε έθιμα που διατηρούνται και σε εκείνα που ανήκουν στο παρελθόν. Σ' αυτή τη μυθοποίηση έχουν συντελέσει βέβαια πολύ όλες οι απειράριθμες μελέτες που έχουν γίνει από Έλληνες και ξένους για διάφορες πτυχές του τοπικού λαϊκού πολιτισμού (και κατεξοχήν του ολυμπίτικου). Είμαι όμως της γνώμης ότι ο ξενιτεμός είναι ένας άλλος σημαντικός παράγοντας μυθοποίησης. Το μεγαλύτερο ποσοστό των Καρπαθίων ζει έξω από το νησί, σε μέρη περισσότερο ή λιγότερο μακρινά. Εκεί συναναστρέφονται πολύ τους συντοπίτες τους, και όλοι μαζί συντηρούν και τροφοδοτούν τη νοσταλγία τους για την Κάρπαθο, και ειδικότερα για την Κάρπαθο της εποχής όπου ζούσαν κι εκείνοι εκεί. Ανάλογα με την ηλικία του καθενός, όσο πιο μακρινή είναι αυτή η εποχή τόσο περισσότερο την εξωραΐζει η ανάμηνση. Παράλληλα, οι ξενιτεμένοι καλλιεργούν ορισμένα από τα τοπικά έθιμα, κυρίως όσα είναι δυνατόν να συνεχίσουν να τελούνται σε αστικό περιβάλλον. Απ' ό,τι μάλιστα έχω αντιληφθεί, αυτό που κατεξοχήν καλλιεργείται είναι η μουσική παράδοση.

Εν τω μεταξύ, στην κυρίως Κάρπαθο η ζωή συνεχίζεται κούτσα κούτσα. Οι λίγοι που μένουν στο νησί είναι αφενός αυτοί που δεν μπόρεσαν ούτε καν να φύγουν, και αφετέρου όσοι τα κατάφεραν να αντεπεξέλθουν στις δυσκολίες του νεότερου τρόπου ζωής. Και επίσης οι συνταξιούχοι των παροικιών που επιστρέφουν. Γενικώς λίγοι άνθρωποι. Και μάλιστα πολλοί από αυτούς έχουν εγκαταλείψει τα χωριά τους και μένουν στα Πηγάδια.

Αυτοί οι παραμένοντες, για να μπορέσουν να τη βγάλουν, έχουν μοιραία στραφεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής σε έναν πολύ πιο αστικοποιημένο. Άλλωστε πολλοί είναι παλιννοστούντες, επομένως έχουν ήδη ζήσει σε αστικά περιβάλλοντα. Γενικά από το Όθος και κάτω σχεδόν δε βλέπεις χωριάτες, εκτός αν είναι γέροι (νομίζω ότι από το Μεσοχώρι και την Όλυμπο αυτό το είδος δεν έχει ακόμη εκλείψει). Οι νέοι και τα παιδιά είναι σαν Αθηναίοι ή σαν Αμερικάνοι.

Κάποιες φορές το χρόνο όμως, οι ξενιτεμένοι έρχονται στον τόπο τους, μαζικά και για λίγο. Είναι ο καιρός που γίνονται τα μεγάλα καλοκαιρινά πανηγύρια, και με την ευκαιρία του ξανανταμώνατος γίνονται και αρκετοί γάμοι, βαφτίσεις και ανεπίσημα γλέντια. Αυτές τις μέρες οι μεν ξενιτεμένοι έρχονται να αγγίξουν για λίγο το όνειρό τους, και συχνά είναι τόσο αποφασισμένοι να το κάνουν αυτό ώστε παραβλέπουν την όποια πραγματικότητα και επιμένουν να φαντάζονται την Κάρπαθο των παιδικών τους αναμνήσεων. Οι δε μόνιμα εγκατεστημένοι ξαναζούν για λίγες μέρες μία κατάσταση όπου, όπως παλιά, όλα τα σπίτια έχουν φώτα το βράδυ, τα καφενεία είναι γεμάτα και τα σοκάκια γεμίζουν από τη φασαρία των παιδιών.

Μετά περνάει αυτή η εποχή, κι ο κάθε κατεργάρης στον πάγκο του.

"Το καλοκαόρι πέρασε, εφύασι κι οι ξένοι,
και ο χειμώνας έρχεται. Το τι μας περιμένει...!"

Για πολλούς ξενιτεμένους (σαφώς όχι όλους) έρχεται κάποια στιγμή που επιστρέφουν μόνιμα. Όμως και πάλι, όντας και οι ίδιοι συνηθισμένοι τόσα χρόνια σε έναν άλλο τρόπο ζωής και όχι τον παραδοσιακό καρπάθικο, και βρίσκοντας επιπλέον και το νησί αλλαγμένο, αδυνατούν να επιστρέψουν σ' εκείνα που θυμόντουσαν και ονειρεύονταν μια ζωή. Άλλωστε δεν έχει και νόημα. Όταν ο εικοστός πρώτος αιώνας έχει μπει σε κάθε χωριό και σε κάθε σπίτι, ποιος ο λόγος να ξαναβάλει κανείς τα ποτούρια και να ζέψει τα βόδια στο αλέτρι;

Αυτό που μένει τελικά είναι ότι η Κάρπαθος είναι ένα νησί με:
-λίγους κατοίκους, και περισσότερους γέρους παρά νέους.
-αστικό τρόπο ζωής για τον πιο πολύ κόσμο.
-λύρες, λαούτα, μαντινάδες, και κάποια μεμονωμένα παλαιινά έθιμα όπως τα Εφτά, το Πιπέρι, κάποια στάδια του γάμου κλπ.
-Οτιδήποτε άλλο αφορά μόνο τη γενιά που ετοιμάζεται να φύγει. Εκείνοι μιλούν τα καρπάθικα, εκείνοι έχουν ζήσει την παλιά Κάρπαθο με την αγροτιά, την τσομπανοσύνη, τις δυσκολίες της και τις χαρές της.
Αυτά νομίζω ότι ισχύουν εξίσου και για την Όλυμπο, με μόνη τη διαφορά ότι οι εκεί γέροι είναι πρεσβευτές ενός ακόμη παλιότερου τρόπου ζωής: φορούν ακόμη τις χειροποίητες παραδοσιακές φορεσιές (οι γυναίκες), θερίζουν με το δρεπάνι, αλέθουν στον ανεμόμυλο (ορισμένοι), η διάλεκτός τους είναι αρχαιοπρεπέστερη. Αυτό δε σημαίνει ότι η Όλυμπος είναι πιο πίσω, σημαίνει ότι πριν τρεις γενιές ήταν ίσως πιο πίσω. Τώρα είναι στο 2007 σαν όλο τον κόσμο.

Για όποιον αρνείται να αποδεχθεί αυτή την πραγματικότητα, και προτιμά να βαυκαλίζεται ότι το παρελθόν όλης της Ελλάδας συμβαίνει ειδικά στην Κάρπαθο να είναι παρόν, η Κάρπαθος δεν είναι τόπος αλλά μύθος.

Και, για να επανέλθω εκεί απ' όπου ξεκίνησα: μένω με την εντύπωση ότι είναι πολλοί οι Καρπάθιοι που ζουν μ' αυτό το μύθο. Που θεωρούν για παράδειγμα ότι το γλέντι δεν είναι απλώς ένας τρόπος ψυχαγωγίας, αλλά κάτι που πρέπει οπωσδήποτε να το συνεχίσουν τα παιδιά τους και τα εγγόνια τους, χωρίς να τα ρωτήσουν αν τα εκφράζει. Που τραγουδούν μαντινάδες στους γάμους των στενών συγγενικών τους προσώπων ακόμη κι αν δεν το έχουν ξανακάνει στη ζωή τους (γιατί προφανώς δεν αισθάνθηκαν την ανάγκη να το κάνουν), με αποτέλεσμα να μην το έχουν μάθει και να διαβάζουν τις μαντινάδες από το χαρτί. Που χτίζουν ροζ σπιταρώνες με μαρμάρινα κολωνάκια απέξω και με ένα παραδοσιακό καρπάθικο δωμάτιο μέσα, το δωμάτιο που παλιά ήταν ολόκληρο το σπίτι, στολισμένο με ένα πλήθος πανάκριβα πράγματα που έχουν χάσει όλη την παλιά τους πρακτική λειτουργικότητα.

Ή που πιστεύουν, και εξακολουθούν να το λένε, ότι το γλέντι γίνεται σύμφωνα με κάποιους συγκεκριμένους κανόνες κοσμιότητας. Αυτά είναι ανυπόστατα. Αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, μπορούμε να πούμε ότι γινόταν με κάποιους κανόνες. Σήμερα γίνεται με άλλους τρόπους, λιγότερο αυστηρούς. Ακόμη και στην Όλυμπο.

Όλα αυτά δεν τα λέω με μεμψιμοιρία. Είναι καλό που αλλάζουν τα πράγματα, όπως ακριβώς είναι καλό (αν και μερικές φορές δυσβάσταχτο) που οι γέροι πεθαίνουν. Δε θα θέλαμε, νομίζω, να γερνάμε για πάντα χωρίς να έχουμε την ευκαιρία να πεθάνουμε κάποια λογική στιγμή! Και αναμφισβήτητα η ζωή στην Κάρπαθο προσφέρει ορισμένες πολυτέλειες (όχι βέβαια υλικές) που αντισταθμίζουν με το παραπάνω τα όποια κακώς κείμενα. Αυτή είναι τουλάχιστον η γνώμη μου ως ξένου. Αυτά που νόμιζα ότι θα βρω εδώ δεν υπάρχουν, αλλά υπάρχουν άλλα και είναι εξίσου σημαντικά και δεν τα απαρνιέμαι.

Όμως οι μύθοι υπάρχουν. Και όποιος θεωρεί ότι κακώς υπάρχουν, ας μην ξεχνά ότι δεν είναι καθόλου εύκολο να τους βγάλουμε από τη μέση, και ας μην κρίνει πολύ αυστηρά όσους τους πιστεύουν.