Έχουν περάσει 10 μέρες από την πρώτη συγκέντρωση στο Σύνταγμα και από το προηγούμενο σχετικό κείμενό μου. Ξανακατέβηκα αρκετές φορές, άλλοτε νωρίς, άλλοτε αργά, άλλοτε στο ένα σημείο της πλατείας και άλλοτε στο άλλο. Θέλω να καταθέσω τις μέχρι τώρα εντυπώσεις μου.
Η ΔΥΣΚΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ - ΠΡΟΠΥΛΑΙΑ - ΚΑΤΣΑΡΟΛΕΣ
Στο Σύνταγμα γίνονται πολλά πράγματα ταυτόχρονα. Στο κέντρο της κυρίως πλατείας υπάρχει η λαϊκή συνέλευση. Στους χώρους με το γρασίδι υπάρχουν αντίσκηνα, με παρέες-παρέες απέξω. Σε άλλα σημεία της πλατείας υπάρχουν διάφορα πάρτυ: παρέες που παίζουν μουσική και γλεντάνε μαζί με τους γύρω, που συμμετέχουν χορεύοντας ή παίζοντας κι αυτοί ή απλώς ακούγοντας. Στην κάτω μεριά της πλατείας έχει στηθεί ένα πλήθος πάγκων με σουβλάκια, μπίρες, καλαμπόκια και μαλλί της γριάς. Ανάμεσα σ' όλα αυτά κινείται ένα αυξομειούμενο αλλά γενικά μεγάλο πλήθος ανθρώπων. Πάνω από την πλατεία, στην Αμαλίας έξω από τον Άγνωστο Στρατιώτη, είναι η κυρίως διαδήλωση -πανώ, συνθήματα, ταμπούρλα, σφυρίχτρες. Και στα σκαλάκια από Αμαλίας προς πλατεία υπάρχουν μάζες κινούμενων ή στεκάμενων ανθρώπων.
Θεωρώ ότι είναι σχεδόν αδύνατο να έχει κανείς πλήρη εικόνα όσων συμβαίνουν. Ακόμη κι αν είναι κάθε μέρα στο Σύνταγμα, σ' όποιο σημείο κι αν βρίσκεται δε θα μπορεί να ξέρει τι γίνεται λίγο παραπέρα. Ασφαλώς η δική μου εικόνα είναι αποσπασματική. Ακόμη πιο αποσπασματική θα είναι η εικόνα όποιου τα μαθαίνει δεύτερο χέρι.
Την Τετάρτη συνέβη ένα γεγονός που έμεινε στην ειδησεογραφία ως «η ομιλία του Μίκη Θεοδωράκη στα Προπύλαια». Αυτό είναι εντελώς άκυρος τίτλος: μίλησαν καμιά δεκαριά άνθρωποι, μεταξύ των οποίων ο Θεοδωράκης δεν ήταν ο κεντρικός ομιλητής, δε μίλησε πέρισσότερη ώρα από τους άλλους, και (κατά τη γνώμη μου) σίγουρα δε μίλησε ουσιαστικότερα από τους άλλους. Απλώς ήταν ο πιο γνωστός απ' όλους, αλλά και πάλι χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι υπόλοιποι ήταν οι περιπτεράδες της γωνίας. Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα της αποσπασματικότητας στην πληροφόρηση.
Επιπλέον: ενώ υπάρχει ένα ρεύμα (καθόλου άδικο) απαξίωσης των «συστημικών» ΜΜΕ και ακούμε όλη την ώρα προτροπές να κλείσουμε την τηλεόραση και να ενημερωνόμστε από το διαδίκτυο, εντούτοις οι αδέσμευτες διαδικτυακές πηγές ενημέρωσης δεν είναι κι αυτές άμεμπτες. Σε μια από αυτές διάβασα μεταξύ άλλων ότι ο Θεοδωράκης «έκανε λόγο για το ενδεχόμενο πώλησης της Ακρόπολης στους Τούρκους». Το πιθανότερο συμπέρασμα που θα έβγαζε κανείς από μια τέτοια είδηση είναι ότι ο Θεοδωράκης έχει παραφρονήσει και στήνει θεωρίες συνωμοσίας. Άκουσα όντως τον Θεοδωράκη με τ' αφτιά μου να λέει «σε λίγο θα πουλήσουμε την Ακρόπολη στους Τούρκους», αλλά η αποκοπή αυτής της πρότασης από το συμφραζόμενο αλλάζει τελείως το νόημά της. Ο άνθρωπος απλώς έφερε ένα υποθετικό ακραίο παράδειγμα ως σχήμα λόγου, για να διανθίσει και να ζωηρέψει μια ομιλία που μάλλον την εκφωνούσε χωρίς γραπτό κείμενο (δεν είχα οπτική επαφή αλλά έτσι μου φάνηκε), στην οποία αναφέρθηκε γενικότερα στο ξεπούλημα της Ελλάδας. Μπορεί η ομιλία του να μου φάνηκε ότι πάσχει σε πρωτοτυπία, σε πληρότητα και σε πρόταση, αλλά ποτέ δεν προφήτεψε ότι θα πουληθεί η Ακρόπολη με την κυριολεξία της φράσης.
Επομένως έχουμε μια διπλή διαστρέβλωση της αλήθειας, χωρίς ωστόσο χρήση ψευδολογίας: πρώτον, λέμε «μίλησε ο Θεοδωράκης», πράγμα που είναι γεγονός -μόνο που μίλησαν κι άλλοι δέκα. Δεύτερον, λέμε «ο Θεοδωράκης είπε αυτό», που επίσης είναι γεγονός -μόνο που είπε ένα σωρό εκτός από αυτό!
Ένα άλλο παράδειγμα είναι οι κατσαρόλες. Έχουν δημοσιευτεί πολλές φωτογραφίες με διαδηλωτές που χτυπούν κατσαρόλες. Δίνεται η εντύπωση ότι η κατσαρόλα είναι ένα από τα σύμβολα του κινήματος. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει πολύ δυσάρεστους συνειρμούς σε όσους έχουν μια παραπάνω ενημέρωση (δεν είμαι ένας εξ αυτών), γιατί φαίνεται ότι στην πρόσφατη ιστορία άλλων χωρών η κατσαρόλα έχει χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο σε ακροδεξιά κινήματα. Οι πιθανοί λόγοι να χτυπάει κανείς κατσαρόλες είναι διάφοροι:
α) Μπορεί να θέλει να δείξει μ' έναν εύγλωττο τρόπο ότι πεινάει, ότι πένεται.
β) Μπορεί να είναι το πιο πρόχειρο μέσο φασαρίας που βρήκε στο σπίτι του. Η φασαρία (σφυρίχτρες, καραμούζες, τύμπανα, βουβουζέλες) έχει πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση ενός μαζικού παλμού: όλοι οι στρατοί είχαν πάντοτε στρατιωτικές ορχήστρες από δυνατά όργανα, αλλά ακόμη και για έναν ειρηνικό πανηγυρισμό συνήθως έχουμε την αυθόρμητη τάση να κάνουνμε θόρυβο (π.χ. γαμήλιες πομπές αυτοκινήτων που κορνάρουν).
γ) Μπορεί -λιγότερο πιθανό- να έχει υπόψη του τον ακροδεξιό συνειρμό, και να τον υιοθετεί συνειδητά.
δ) Μπορεί -ακόμη λιγότερο πιθανό- να μην τον έχει υπόψη του, αλλά να του υπέβαλε δολίως την ιδέα της κατσαρόλας κάποιος που τον έχει, με τον προβοκατόρικο σκοπό να απαξιωθεί το κίνημα στη συνείδηση όσων θα το συνδέσουν με ακροδεξιά στοιχεία επειδή τυχαίνει να γνωρίζουν αυτή τη μάλλον σπάνια πληροφορία.
ε) ...[συμπληρώστε]
Όμως δε συμβαίνει τίποτε απ' όλα αυτά. Εγώ προσωπικά δεν είδα παρά ελάχιστους να χτυπούν κατσαρόλες. Η κατσαρόλα δεν είναι σύμβολο του κινήματος. Απλώς έτυχε ή επελέγη, στις φωτογραφίες με τα εκατοντάδες υψωμένα χέρια και τις μούντζες, να δείξουν και μερικές από αυτές τις λιγοστές κατσαρόλες.
ΑΜΑΛΙΑΣ - ΣΥΝΘΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
Όσες φορές πήγα, πλήθη φώναζαν συνθήματα. Κυριαρχεί το «Ουστ» -λιτό και περιεκτικό-, η μούντζα, η καινοφανής χειρονομία με τα δάχτυλα που τρέμουν, το «Κλέφτες», και αρκετά με ευρηματικό χιούμορ, όπως «Τίνος είναι Μαργαρίτα το παιδί;». Επίσης πολλή γιούχα, κυρίως όταν εμφανίζεται κανείς στα παράθυρα της Βουλής ή στο προαύλιο, και φυσικά όταν περνάνε τα ΜΑΤ. Και τέλος τα πράσινα φωτάκια λέιζερ.
Δεν έτυχα σε καμία πραγματική ασχημονία. Το βράδυ που δεν άφηναν τους βουλευτές να βγουν δεν ήμουν, κι έτσι δεν έχω άποψη. Το ότι αυτό το ζωηρό πλήθος είναι τόσες μέρες μύτη με μύτη με τα ΜΑΤ και δεν έχει γίνει τίποτε βίαιο το θεωρώ καταπληκτικό επίτευγμα.
Διάβασα ότι άρχισαν να παρεισφρέουν φασιστικά στοιχεία, να γίνονται ναζιστικοί χαιρετισμοί κλπ. Δεν το είδα, δεν έχω να πω τίποτε.
Βέβαιον είναι ότι κυκλοφορούν πολλές ελληνικές σημαίες. Η ελληνική σημαία τα τελευταία χρόνια έχει πέσει σε μια άδικη απαξίωση. Το γεγονός ότι έχει χρησιμοποιηθεί από τους εθνικιστές την έχει εμπλέξει, στην αντίληψη πολλών αντιεθνικιστών, στη σύγχυση μεταξύ της καλής και της κακής έννοιας του έθνους και των εθνικών συμβόλων. «Πατρίδα μας η γη», «Έλληνες είστε και φαίνεστε» κλπ. Το έθνος δεν είναι κάτι κακό, δε σε καταπιέζει, δε σου επιβάλλει τι να κάνεις ή τι να σκεφτείς. Το έθνος είναι η ομάδα όπου ανήκεις. Αν δε θέλεις να ανήκεις, οκ (εφόσον βέβαια δεν κάνεις την εσφαλμένη ταύτιση του έθνους με το κράτος που σε έχει απογοητεύσει). Όχι όμως, επειδή οι ακροδεξιοί μλάνε όλη την ώρα για πατρίδα, να σημαίνει ότι όποιος δεν αρνείται την πατρίδα και τα σύμβολά της είναι εθνικιστής!!
Συνεπώς η παρουσία ελληνικών σημαιών δεν έχει, και δεν πρέπει να θεωρείται ότι έχει, αυτόχρημα εθνικιστικό / φασιστικό / ακροδεξιό νόημα. Από κει και πέρα, το αν ο καθένας που έρχεται με τη σημαία στην Αμαλίας το εννοεί με την υγιή ή την εθνικιστική έννοια, δεν το γνωρίζω.
Στη συνθηματολογία υπάρχει και αρκετή τάση απαξίωσης του κοινοβουλευτισμού. Η απογοήτευση από τον τρόπο που εφαρμόζεται το πολίτευμα δε θα έπρεπε να επηρεάζει τη γνώμη μας για το ίδιο το πολίτευμα. Άλλο «δε θέλω αυτούς τους βουλευτές» ή «δε θέλω τέτοιους βουλευτές» κι άλλο «δε θέλω καθόλου βουλή». Όμως αυτές είναι εννοιολογικές διακρίσεις που, ενώ μπορεί ίσως να τις κάνει ο καθένας την ώρα που σκέφτεται ή συζητεί ψύχραιμα, είναι πολύ λεπτές για ένα πλήθος που φωνάζει ρυθμικά. Το πλήθος που φωνάζει, αφενός είναι πάντα πιθανό να μαζοποιηθεί και επομένως να γίνει χειραγωγήσιμο. Αφετέρου όμως, αν δε συγκεντρωθεί και δε φωνάξει το πλήθος δεν πρόκειται ποτέ να γίνει τίποτε. Αλίμονο αν στον πόλεμο ο στρατιώτης καθόταν να σκεφτεί αν πολεμάει δίκαια ή άδικα! Δε με ανησυχεί ένα συγκεντρωμένο πλήθος που δε σκέφτεται, ή που δε σκέφτεται ορθά ή όπως εγώ θεωρώ ορθά. Η σκέψη είναι αρμοδιότητα άλλων -και στους άλλους περιλαμβάνω ακόμη και τα ίδια άτομα που συμμετέχουν στο πλήθος, σε άλλη όμως στιγμή.
ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ
Η μόνη φορά που συμμετείχα στη συνέλευση ήταν την πρώτη μέρα, όπου έγιναν όσα γράφω στο άλλο κείμενο. Άλλες φορές είτε άκουσα για λίγη ή περισσότερη ώρα απ' έξω, είτε στεκόμουν σε τελείως άλλο σημείο. Αυτό που είδα την πρώτη μέρα μού έδωσε την εντύπωση ότι είναι πολιτισμένο αλλά κάπως «σκόρπιο». Το να δικαιούται ο καθένας το λόγο, να μην κάνει κανείς κατάχρηση του χρόνου που διαθέτει, να μη διακόπτει κανείς φωνάζοντας, να μη γίνονται φασαρίες, να μην αποπαίρνουν τον λιγότερο ψημένο ομιλητή, όλα αυτά είναι πολύ σπουδαία. Και δε γίνονται στη Βουλή, ούτε στις τηλεοπτικές συζητήσεις (για να μην πω ότι δε γίνονται ούτε στις ιδιωτικές συζητήσεις). Είναι αναγκαία προϋπόθεση για να βγει κάτι. Σε καμία περίπτωση όμως δεν είναι και ικανή: πρέπει να υπάρξει και πρόταση.
Προσωπικά ακόμα δεν έχω καταλάβει τι έχουμε να πούμε πέρα από το ότι δε θέλουμε πια να κυβερνώμαστε έτσι.
Το κίνημα, ενώ είναι γνωστό ως «αγανακτισμένοι», στην πραγματικότητα ονομάζεται (με απόφαση της συνέλευσης) «Άμεση Δημοκρατία τώρα». Σε επίπεδο πλατείας όντως εφαρμόζεται η άμεση δημοκρατία. Έχει στηθεί μια αυτοοργάνωση με ομάδες στις οποίες έχουν κατανεμηθεί διάφορες αρμοδιότητες σχετικά με τη διαχείρηση της ίδιας της κοινότητας της πλατείας: ομάδες ιατρικές, σίτισης, καθαριότητας κλπ. Κανείς δεν έχει αναδειχθεί σε θέση σημαντικότερη από τον άλλον. Ακόμη και οι ομιλητές δε στέκουν για το τρίλεπτό τους σε βήμα, πράγμα που θα τους έδινε ένα έστω και στιγμιαίο πλεόνασμα εξουσίας, αλλά στο ίδιο επίπεδο με τους ακροατές. Αυτά είναι επίσης καταπληκτικά επιτεύγματα.
Όμως ένα κίνημα δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς ηγέτες. Όταν κάποια στιγμή θα εμφανιστούν κι αυτοί, είναι υψίστης σημασίας να είναι αγνοί, όχι δημαγωγοί, όχι καπελωτές, όχι ιδιοτελείς. Για να τους ξεχωρίσει το κίνημα, να τους διαλέξει και να τους αναδείξει, θα πρέπει να έχει ασκηθεί αρκετά στη σκέψη. Όσο συνεχίζονται αυτές οι αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, αυτή η σκέψη και η κρίση καλλιεργείται. Το να εμπεδώνεται μια κουλτούρα αυτοοργάνωσης δημιουργεί ώριμους και υπεύθυνους πολίτες. Άρα καλό είναι που ακόμη παραμένουμε στα ίδια (συζητήσεις όπου ακούγονται όλες οι γνώμες με σεβασμό αλλά που δεν έχουν ακόμη αλλάξει τον κόσμο), γιατί χρειάζεται κάποιος χρόνος. Όμως αν περάσει περισσότερος χρόνος από τον πρέποντα, το κίνημα θα ξεφουσκώσει. Ή θα αλωθεί.
Με άλλα λόγια: το ότι η συγκέντρωση είναι αυτοοργανωμένη σε επίπεδο καθαριότητας κλπ. είναι μεν ωραίο αλλά δεν αλλάζει τον κόσμο. Δημιουργεί όμως τις προϋποθέσεις ώστε ένα κίνημα που αυτή τη στιγμή είναι ακόμη στα σπάργανα να ωριμάσει. Τότε ίσως αλλάξει τον κόσμο.
Δεν ξέρω σε ποια κατεύθυνση θα τον τρέψει. Δεν πιστεύω στην άμεση δημοκρατία σε επίπεδο μεγαλύτερο από αυτό μιας πλατείας. Το Σύνταγμα στο μάξιμουμ πρέπει να είχε μαζέψει τόσο κόσμο όσοι περίπου ήταν οι πολίτες της αρχαίας Αθήνας, που αποτελεί το πρότυπο της άμεσης δημοκρατίας. Περισσότεροι από τόσους, εξαπλωμένοι σε μια ολόκληρη χώρα, δεν μπορώ να φανταστώ πώς θα λειτουργούσαν χωρίς κάποιο σύστημα εκπροσώπησης. [Σε ανύποπτο χρόνο είχα γράψει για μια μορφή άμεσης δημοκρατίας που εφαρμόζεται στην Ελβετία.]
ΤΑ ΠΑΡΤΥ
Όσοι είναι στην πλατεία και δεν παίρνουν μέρος στη συνέλευση ή δεν έχουν αναλάβει κάποιο συγκεκριμένο πόστο στο πλαίσιο της αυτοδιαχείρισης, στήνουν παρτάκια. Καταναλώνεται πολλή μπίρα, παίζεται πολλή μουσική. Το αμεσοδημοκρατικό πνεύμα είναι κι εδώ εμφανές: κανείς δε στήνει μια οργανωμένη συναυλία με σκηνή και ηχεία, πράγμα που θα έδινε στους μουσικούς έναν πιο ηγεμονικό λόγο σε σχέση με τους ακροατές. Δε θα ξεχάσω την εικόνα μιας ομάδας που έπαιζαν παραδοσιακά, καθισμένοι σ' ένα παγκάκι της πλατείας, με καμιά τριανταριά άτομα σταυροπόδι απέναντί τους, τα οποία έδιναν μεν σαφώς την εντύπωση ότι αποτελούν κοινό, πλην οι μισοί κρατούσαν κι αυτοί τα δικά τους όργανα και συμμετείχαν παίζοντας λίγο μπουζουκάκι, λίγο τουμπελέκι, λίγη λύρα! Άλλες φορές το πράγμα είναι ακόμη πιο συμμετοχικό, είναι απλώς παρέες όπου κανείς δεν είναι απέναντι αλλά όλοι μαζί ανάκατα, και απλώς μερικοί από όλη την παρέα παίζουν όργανα. Ιδιαίτερη είναι η παρουσία των πολύ ηχηρών οργάνων, και κατεξοχήν των κρουστών. Είδα και κάτι σαν αυτοσχέδια συναυλία μιας ομάδας κρουστών αλλά και παρέα που χωρίς κανείς να κάνει συναυλία γλεντούσαν όλοι μαζί παίζοντας αποκλειστικά κρουστά για πάνω από μια ώρα συνεχόμενα. Ωστόσο παίζονται και πιο ήπιες μουσικές. Γενικά είδα κυρίως παραδοσιακά και έθνικ, άντε και λίγο ρεμπέτικα, καθώς και το αγέραστο είδος της κατεξοχήν παρεΐστικης μουσικής με κιθάρες (ψιλορόκ σε ακουστικές εκτελέσεις).
Η εικόνα της πλατείας με τις μυρμηγκιές κόσμου, όπου τέτοια σκηνικά γίνονται ταυτόχρονα σε 3-4 διαφορετικά σημεία, ενώ ταυτόχρονα υπάρχουν τα αντίσκηνα και οι πάγκοι των σουβλατζήδων καθώς και οι μάζες των περιφερόμενων πάνω κάτω, όλο αυτό είναι η απόλυτη εικόνα γιορτής. Το Σύνταγμα είναι χαρούμενο, πανηγυρίζει. Οι φάτσες δεν είναι αγανακτισμένες, είναι γελαστές. Αυτά τα γλέντια τουλάχιστον δύο φορές τα είδα να διαλάνε πολύ μετά την ανατολή του ήλιου. Η ατμόσφαιρα είναι χαλαρή, φιλική, ερωτική. Όποιος το έχει ζήσει αυτό όχι μόνο στο Σύνταγμα αλλά και σε παραλίες ή όπου αλλού ξέρει πώς σε πιάνει μια τάση ν' αγαπάς όλο τον κόσμο.
Τίθεται όμως το ερώτημα: έχει νόημα αυτό; Είναι πολιτική πράξη να τραγουδάς; (Δεν εννοώ φυσικά να τραγουδάς πολιτικά τραγούδια.) Σκέφτεσαι πολιτικά τη στιγμή που τραγουδάς και που ξημερώνει και που έχεις πιει ένα εκατομμύριο μπίρες; Κάνεις κάτι διαφορετικό απ' ό,τι έκανες παλιότερα στις παραλίες;
Πιθανότατα ναι. Αυτή η κοινή για όλους γιορτή είναι ένα από τα στοιχεία που θέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί το ξεκάθαρα πολιτικό σκέλος του όλου φαινομένου, δηλαδή η συνέλευση. Μοιάζει ανεύθυνος χαβαλές, αλλά δεν είναι. Ξεκινάει ο άλλος από το σπίτι του να δει τι επιτέλους γίνεται στο Σύνταγμα, ή να κάνει το καθήκον του ευρισκόμενος εκεί όπου γίνονται οι εξελίξεις, και τι βλέπει; Ένα πολύχρωμο, χαρούμενο πλήθος που γιορτάζει, μέσα στο οποίο ανακαλύπτει όλους του τους γνωστούς, όπου μπορεί να πετάγεται από πηγαδάκι σε πηγαδάκι ή να μείνει μόνιμα σ' ένα σημείο (οι περισσότεροι με το που φτάνουν, πρώτη τους δουλειά είναι να κάνουν μια γύρα να δουν ποιους θα πετύχουν και τι παίζει). Λίγο είναι αυτό;
Θα ήταν ανεύθυνος χαβαλές (και πάλι όχι υποχρεωτικά) αν γινόταν μόνο αυτό. Από τη στιγμή όμως που αυτό συνυπάρχει με τη συνέλευση, με τις ομάδες αυτοδιαχείρισης και με τη διαδήλωση στην Αμαλίας και κανένα δεν εμποδίζει το άλλο, τότε όχι απλώς δεν είναι κακό αλλά είναι και ενεργά καλό. Η πλατεία είναι ένας πολυχώρος. Και είναι χαρακτηριστικότατο ότι καμία δραστηριότητα δεν έχει τόσο δυνατό ήχο ώστε να καλύπτει τον ήχο της άλλης: τα μεγάφωνα της συνέλευσης είναι λίγο πιο δυνατά απ' ό,τι είχα περιγράψει στο άλλο κείμενο για την πρώτη μέρα, αλλά και πάλι η ένταση δεν είναι τέτοια ώστε να επιβάλει σε κανέναν να ακούει τις ομιλίες αν δεν το έχει επιλέξει ο ίδιος, οι δε μουσικές είναι όλες χωρίς ενίσχυση και όχι πολύ κοντά στη συνέλευση.
Όμως την τρίτη ή τέταρτη φορά που είδα να γίνονται τέτοια γλέντια, δηλαδή την όγδοη ή ένατη μέρα συνολικά, είχαν αρχίσει να μην είναι πλέον τόσο καλά. Δεν ξέρω, ίσως το συνηθίσαμε κι έχασε τη γοητεία του εξωπραγματικού να κάνεις την πλατεία Συντάγματος παραλία; Πάντως σα να μου φάνηκε ότι το πηγαίο και εκρηκτικό κέφι είχε αρχίσει να εκφυλίζεται σε μεθυσμένη βαβούρα. Έκτοτε αποφάσισα ότι δε θα ξαναπάω με όργανα, και ότι ήρθε η ώρα να ασχοληθώ πιο πολύ με τη συνέλευση ή γενικότερα με τα πιο κεντρικά γεγονότα. Ελπίζω τα γλέντια είτε να επανέλθουν στον αρχικό ωραίο χαρακτήρα τους (οπότε και δε θα είχα αντίρρηση να ξανασυμμετάσχω) είτε να σταματήσουν. Πάντως όχι να χαλάσουν, και κυριότατα όχι να αντκατασταθούν από οργανωμένα χάπενιγκ με ηχητική ενίσχυση και με σαφή διαχωρισμό «καλλιτεχνών» και «κοινού».
Σχετικά με τα μικρόφωνα, την εξουσία που δίνουν σε όποιον τα βαστάει και το διαχωρισμό που δημιουργούν ανάμεσα στον λέγοντα και τον ακούοντα, θέλω να σημειώσω και το εξής, επανερχόμενος στην ημέρα με τις ομιλίες στα Προπύλαια: Η συγκέντρωση εκείνη ήταν ωραία. Είχε πραγματικά πάρα πολύ κόσμο, και πολλοί από αυτούς φαίνονταν αμέσως ότι δεν είναι σε καμία περίπτωση πορειάκηδες αλλά αντίθετα οι πρώην τηλεθεατές που λέγαμε πότε θα ξεκουνηθούν και επιτέλους ξεκουνήθηκαν. Από τους ομιλητές δε μου άρεσαν όλοι, μερικοί δεν έλεγαν τίποτε παραπάνω απ' ό,τι λεέι η κάθε παρέα στα καφενεία, κάποιοι όμως με συνήρπασαν. Οι στιγμές όπου ένα τεράστιο πλήθος φώναζε Ε-πα-νά-στα-ση ήταν δυνατές, όσο κι αν αναλογιστούμε ότι τέτοιες κουβέντες είναι πολύ πιο φτηνές σήμερα απ' ό,τι στον καιρό της Γαλλικής ή της Ελληνικής ή της Οκτωβριανής επανάστασης. Χάρηκα που πήγα. Όταν όμως τελείωσαν οι ομιλίες και έφυγα προς Σύνταγμα, το γεγονός ότι εκεί δεν υπήρχε πια κανένας κεντρικός ομιλητής ήταν τόσο ανακουφιστικό ώστε κατάλαβα, διά της συγκρίσεως, ότι η παρουσία ηγετικών μορφών κάπου με ενοχλούσε.
ΑΠΟΛΙΤΙΚ - ΑΚΟΜΜΑΤΙΚ - ΠΑΡΕΚΤΡΟΠΕΣ
Πέρα από τα προαναφερθέντα φαινόμενα μειοψηφικής παρουσίας ακροδεξιών στοιχείων, τα οποία τονίζω ότι δεν τα είδα με τα μάτια μου και δε βεβαιώνω ότι συνέβησαν, η απουσία «ετικετών» εξακολουθεί να κυριαρχεί. Αυτό δε σημαίνει ότι έρχονται μόνο άνθρωποι χωρίς κομματικές προτιμήσεις. Σημαίνει ότι όποιος ανήκει οπουδήποτε δεν έρχεται υπ' αυτή του την ιδιότητα. Σίγουρα υπάρχουν αναρχικοί, αριστεροί, δεξιοί, αλλά δεν ήρθαν να εκπροσωπήσουν την παράταξή τους. Επίσης πρέπει να υπάρχουν και πολλοί απογοητευμένοι ψηφοφόροι των δύο μεγάλων κομμάτων.
Ούτε όμως ισχύει αυτό που ακούστηκε, ότι ο καθένας εκπροσωπεί τον εαυτό του. Δεν έχω την εικόνα ότι πρόκειται για συγκέντρωση ατόμων. Αντιθέτως, έδωσα ένα σωρό παραδείγματα όπου βλέπω έντονο το πνεύμα της ομάδας, της κοινωνικότητας, της κοινοτικότητας.
Υπάρχει το πολυαναφερόμενο «ετερόκλητο πλήθος»: γέροι, μαθητές, γονείς με μικρά παιδιά, ανάπηροι, παπάδες, νοικοκυρές, φοιτητές, μετανάστες. Ωραία πολυχρωμία. Το ετερόκλητο δε σημαίνει ασυνάρτητο.
Το ότι όλη αυτή τη δραστηριότητα τη βρίσκω έντονα πολιτική (με τη θετική έννοια) παρά τον ακομματικό χαρακτήρα της, νομίζω ότι δε χρειάζεται να το ξαναπώ. Η συγκέντρωση δεν είναι απολίτικη.
Δεν ήμουν παρών την Παρασκευή 3 Ιουνίου, όταν το ΚΚΕ έστησε ένα στέκι πάνω ή δίπλα στο Σύνταγμα. Δεν ξέρω τι ακριβώς έγινε, μου το μετέφεραν από σπασμένο τηλέφωνο. Μου φάνηκε ότι το πράγμα θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και σε επεισόδια, και αυτό θα ήταν πολύ κρίμα. Χαίρομαι πάρα πολύ που τελικά δεν έγιναν επεισόδια. Οτιδήποτε θα μπορούσε να προκαλέσει βία σε μία συγκέντρωση που έχει σπάσει κάθε ρεκόρ ειρηνικότητας θα ήταν μία μαγαρισιά. Άλλες φορές έχω συνταχθεί ψυχικά με κάποια από τις εμπόλεμες πλευρές. Τώρα είναι επιτακτικό χρέος να διατηρήσουμε την ειρήνη στην πλατεία, είναι το μεγαλύτερο όπλο μας.
Από την άλλη, το γεγονός ότι το ΚΚΕ έκανε τη δική του πορεία το Σάββατο δε με βρίσκει αντίθετο. Οι πορείες του ΚΚΕ έχουν διάφορα καλά (είναι συγκροτημένες, δεν υπάρχουν ποτέ έκτροπα) και διάφορα κακά (είναι διασπαστικές, διαχωρίζουν απολύτως τα μέλη τους από όλη την υπόλοιπη κοινωνία), αλλά στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία το να βγει το κόμμα με την πιο ξεκάθαρη ταυτότητα από όλο το πολιτικό φάσμα να κράξει για τα ίδια, σε γενικές γραμμές, θέματα που κράζουν και οι ανάμικτοι ακομματίκ του Συντάγματος δείχνει ίσα ίσα ότι αυτό που λένε και οι μεν και οι δε δεν είναι κάτι περιθωριακό.
Δεν ήμουν ούτε όταν η πορεία (παρέλαση) του Άθενς Πράιντ έφτασε στο Σύνταγμα. Άκουσα ότι σημειώθηκαν κάποιες εντάσεις. Λένε ότι κι εκεί εκδηλώθηκαν φασιστικές συμπεριφορές. Δεν ξέρω, δε σχολιάζω. Απλώς χαίρομαι που την ίδια μέρα είχε και Σύνταγμα, και ΚΚΕ, και Άθενς Πράιντ. Η πολυχρωμία στην αμέσως μεγαλύτερη κλίμακα. Έβραζε η Αθήνα. Καλό είναι αυτό.
**********************************************
Ξημερώνει η Κυριακή του Πανευρωπαϊκού. Να δούμε τι θα μας φέρει...
Η ΔΥΣΚΟΛΙΑ ΣΤΗΝ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ - ΠΡΟΠΥΛΑΙΑ - ΚΑΤΣΑΡΟΛΕΣ
Στο Σύνταγμα γίνονται πολλά πράγματα ταυτόχρονα. Στο κέντρο της κυρίως πλατείας υπάρχει η λαϊκή συνέλευση. Στους χώρους με το γρασίδι υπάρχουν αντίσκηνα, με παρέες-παρέες απέξω. Σε άλλα σημεία της πλατείας υπάρχουν διάφορα πάρτυ: παρέες που παίζουν μουσική και γλεντάνε μαζί με τους γύρω, που συμμετέχουν χορεύοντας ή παίζοντας κι αυτοί ή απλώς ακούγοντας. Στην κάτω μεριά της πλατείας έχει στηθεί ένα πλήθος πάγκων με σουβλάκια, μπίρες, καλαμπόκια και μαλλί της γριάς. Ανάμεσα σ' όλα αυτά κινείται ένα αυξομειούμενο αλλά γενικά μεγάλο πλήθος ανθρώπων. Πάνω από την πλατεία, στην Αμαλίας έξω από τον Άγνωστο Στρατιώτη, είναι η κυρίως διαδήλωση -πανώ, συνθήματα, ταμπούρλα, σφυρίχτρες. Και στα σκαλάκια από Αμαλίας προς πλατεία υπάρχουν μάζες κινούμενων ή στεκάμενων ανθρώπων.
Θεωρώ ότι είναι σχεδόν αδύνατο να έχει κανείς πλήρη εικόνα όσων συμβαίνουν. Ακόμη κι αν είναι κάθε μέρα στο Σύνταγμα, σ' όποιο σημείο κι αν βρίσκεται δε θα μπορεί να ξέρει τι γίνεται λίγο παραπέρα. Ασφαλώς η δική μου εικόνα είναι αποσπασματική. Ακόμη πιο αποσπασματική θα είναι η εικόνα όποιου τα μαθαίνει δεύτερο χέρι.
Την Τετάρτη συνέβη ένα γεγονός που έμεινε στην ειδησεογραφία ως «η ομιλία του Μίκη Θεοδωράκη στα Προπύλαια». Αυτό είναι εντελώς άκυρος τίτλος: μίλησαν καμιά δεκαριά άνθρωποι, μεταξύ των οποίων ο Θεοδωράκης δεν ήταν ο κεντρικός ομιλητής, δε μίλησε πέρισσότερη ώρα από τους άλλους, και (κατά τη γνώμη μου) σίγουρα δε μίλησε ουσιαστικότερα από τους άλλους. Απλώς ήταν ο πιο γνωστός απ' όλους, αλλά και πάλι χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι υπόλοιποι ήταν οι περιπτεράδες της γωνίας. Αυτό είναι ένα καλό παράδειγμα της αποσπασματικότητας στην πληροφόρηση.
Επιπλέον: ενώ υπάρχει ένα ρεύμα (καθόλου άδικο) απαξίωσης των «συστημικών» ΜΜΕ και ακούμε όλη την ώρα προτροπές να κλείσουμε την τηλεόραση και να ενημερωνόμστε από το διαδίκτυο, εντούτοις οι αδέσμευτες διαδικτυακές πηγές ενημέρωσης δεν είναι κι αυτές άμεμπτες. Σε μια από αυτές διάβασα μεταξύ άλλων ότι ο Θεοδωράκης «έκανε λόγο για το ενδεχόμενο πώλησης της Ακρόπολης στους Τούρκους». Το πιθανότερο συμπέρασμα που θα έβγαζε κανείς από μια τέτοια είδηση είναι ότι ο Θεοδωράκης έχει παραφρονήσει και στήνει θεωρίες συνωμοσίας. Άκουσα όντως τον Θεοδωράκη με τ' αφτιά μου να λέει «σε λίγο θα πουλήσουμε την Ακρόπολη στους Τούρκους», αλλά η αποκοπή αυτής της πρότασης από το συμφραζόμενο αλλάζει τελείως το νόημά της. Ο άνθρωπος απλώς έφερε ένα υποθετικό ακραίο παράδειγμα ως σχήμα λόγου, για να διανθίσει και να ζωηρέψει μια ομιλία που μάλλον την εκφωνούσε χωρίς γραπτό κείμενο (δεν είχα οπτική επαφή αλλά έτσι μου φάνηκε), στην οποία αναφέρθηκε γενικότερα στο ξεπούλημα της Ελλάδας. Μπορεί η ομιλία του να μου φάνηκε ότι πάσχει σε πρωτοτυπία, σε πληρότητα και σε πρόταση, αλλά ποτέ δεν προφήτεψε ότι θα πουληθεί η Ακρόπολη με την κυριολεξία της φράσης.
Επομένως έχουμε μια διπλή διαστρέβλωση της αλήθειας, χωρίς ωστόσο χρήση ψευδολογίας: πρώτον, λέμε «μίλησε ο Θεοδωράκης», πράγμα που είναι γεγονός -μόνο που μίλησαν κι άλλοι δέκα. Δεύτερον, λέμε «ο Θεοδωράκης είπε αυτό», που επίσης είναι γεγονός -μόνο που είπε ένα σωρό εκτός από αυτό!
Ένα άλλο παράδειγμα είναι οι κατσαρόλες. Έχουν δημοσιευτεί πολλές φωτογραφίες με διαδηλωτές που χτυπούν κατσαρόλες. Δίνεται η εντύπωση ότι η κατσαρόλα είναι ένα από τα σύμβολα του κινήματος. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει πολύ δυσάρεστους συνειρμούς σε όσους έχουν μια παραπάνω ενημέρωση (δεν είμαι ένας εξ αυτών), γιατί φαίνεται ότι στην πρόσφατη ιστορία άλλων χωρών η κατσαρόλα έχει χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο σε ακροδεξιά κινήματα. Οι πιθανοί λόγοι να χτυπάει κανείς κατσαρόλες είναι διάφοροι:
α) Μπορεί να θέλει να δείξει μ' έναν εύγλωττο τρόπο ότι πεινάει, ότι πένεται.
β) Μπορεί να είναι το πιο πρόχειρο μέσο φασαρίας που βρήκε στο σπίτι του. Η φασαρία (σφυρίχτρες, καραμούζες, τύμπανα, βουβουζέλες) έχει πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση ενός μαζικού παλμού: όλοι οι στρατοί είχαν πάντοτε στρατιωτικές ορχήστρες από δυνατά όργανα, αλλά ακόμη και για έναν ειρηνικό πανηγυρισμό συνήθως έχουμε την αυθόρμητη τάση να κάνουνμε θόρυβο (π.χ. γαμήλιες πομπές αυτοκινήτων που κορνάρουν).
γ) Μπορεί -λιγότερο πιθανό- να έχει υπόψη του τον ακροδεξιό συνειρμό, και να τον υιοθετεί συνειδητά.
δ) Μπορεί -ακόμη λιγότερο πιθανό- να μην τον έχει υπόψη του, αλλά να του υπέβαλε δολίως την ιδέα της κατσαρόλας κάποιος που τον έχει, με τον προβοκατόρικο σκοπό να απαξιωθεί το κίνημα στη συνείδηση όσων θα το συνδέσουν με ακροδεξιά στοιχεία επειδή τυχαίνει να γνωρίζουν αυτή τη μάλλον σπάνια πληροφορία.
ε) ...[συμπληρώστε]
Όμως δε συμβαίνει τίποτε απ' όλα αυτά. Εγώ προσωπικά δεν είδα παρά ελάχιστους να χτυπούν κατσαρόλες. Η κατσαρόλα δεν είναι σύμβολο του κινήματος. Απλώς έτυχε ή επελέγη, στις φωτογραφίες με τα εκατοντάδες υψωμένα χέρια και τις μούντζες, να δείξουν και μερικές από αυτές τις λιγοστές κατσαρόλες.
ΑΜΑΛΙΑΣ - ΣΥΝΘΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ
Όσες φορές πήγα, πλήθη φώναζαν συνθήματα. Κυριαρχεί το «Ουστ» -λιτό και περιεκτικό-, η μούντζα, η καινοφανής χειρονομία με τα δάχτυλα που τρέμουν, το «Κλέφτες», και αρκετά με ευρηματικό χιούμορ, όπως «Τίνος είναι Μαργαρίτα το παιδί;». Επίσης πολλή γιούχα, κυρίως όταν εμφανίζεται κανείς στα παράθυρα της Βουλής ή στο προαύλιο, και φυσικά όταν περνάνε τα ΜΑΤ. Και τέλος τα πράσινα φωτάκια λέιζερ.
Δεν έτυχα σε καμία πραγματική ασχημονία. Το βράδυ που δεν άφηναν τους βουλευτές να βγουν δεν ήμουν, κι έτσι δεν έχω άποψη. Το ότι αυτό το ζωηρό πλήθος είναι τόσες μέρες μύτη με μύτη με τα ΜΑΤ και δεν έχει γίνει τίποτε βίαιο το θεωρώ καταπληκτικό επίτευγμα.
Διάβασα ότι άρχισαν να παρεισφρέουν φασιστικά στοιχεία, να γίνονται ναζιστικοί χαιρετισμοί κλπ. Δεν το είδα, δεν έχω να πω τίποτε.
Βέβαιον είναι ότι κυκλοφορούν πολλές ελληνικές σημαίες. Η ελληνική σημαία τα τελευταία χρόνια έχει πέσει σε μια άδικη απαξίωση. Το γεγονός ότι έχει χρησιμοποιηθεί από τους εθνικιστές την έχει εμπλέξει, στην αντίληψη πολλών αντιεθνικιστών, στη σύγχυση μεταξύ της καλής και της κακής έννοιας του έθνους και των εθνικών συμβόλων. «Πατρίδα μας η γη», «Έλληνες είστε και φαίνεστε» κλπ. Το έθνος δεν είναι κάτι κακό, δε σε καταπιέζει, δε σου επιβάλλει τι να κάνεις ή τι να σκεφτείς. Το έθνος είναι η ομάδα όπου ανήκεις. Αν δε θέλεις να ανήκεις, οκ (εφόσον βέβαια δεν κάνεις την εσφαλμένη ταύτιση του έθνους με το κράτος που σε έχει απογοητεύσει). Όχι όμως, επειδή οι ακροδεξιοί μλάνε όλη την ώρα για πατρίδα, να σημαίνει ότι όποιος δεν αρνείται την πατρίδα και τα σύμβολά της είναι εθνικιστής!!
Συνεπώς η παρουσία ελληνικών σημαιών δεν έχει, και δεν πρέπει να θεωρείται ότι έχει, αυτόχρημα εθνικιστικό / φασιστικό / ακροδεξιό νόημα. Από κει και πέρα, το αν ο καθένας που έρχεται με τη σημαία στην Αμαλίας το εννοεί με την υγιή ή την εθνικιστική έννοια, δεν το γνωρίζω.
Στη συνθηματολογία υπάρχει και αρκετή τάση απαξίωσης του κοινοβουλευτισμού. Η απογοήτευση από τον τρόπο που εφαρμόζεται το πολίτευμα δε θα έπρεπε να επηρεάζει τη γνώμη μας για το ίδιο το πολίτευμα. Άλλο «δε θέλω αυτούς τους βουλευτές» ή «δε θέλω τέτοιους βουλευτές» κι άλλο «δε θέλω καθόλου βουλή». Όμως αυτές είναι εννοιολογικές διακρίσεις που, ενώ μπορεί ίσως να τις κάνει ο καθένας την ώρα που σκέφτεται ή συζητεί ψύχραιμα, είναι πολύ λεπτές για ένα πλήθος που φωνάζει ρυθμικά. Το πλήθος που φωνάζει, αφενός είναι πάντα πιθανό να μαζοποιηθεί και επομένως να γίνει χειραγωγήσιμο. Αφετέρου όμως, αν δε συγκεντρωθεί και δε φωνάξει το πλήθος δεν πρόκειται ποτέ να γίνει τίποτε. Αλίμονο αν στον πόλεμο ο στρατιώτης καθόταν να σκεφτεί αν πολεμάει δίκαια ή άδικα! Δε με ανησυχεί ένα συγκεντρωμένο πλήθος που δε σκέφτεται, ή που δε σκέφτεται ορθά ή όπως εγώ θεωρώ ορθά. Η σκέψη είναι αρμοδιότητα άλλων -και στους άλλους περιλαμβάνω ακόμη και τα ίδια άτομα που συμμετέχουν στο πλήθος, σε άλλη όμως στιγμή.
ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ
Η μόνη φορά που συμμετείχα στη συνέλευση ήταν την πρώτη μέρα, όπου έγιναν όσα γράφω στο άλλο κείμενο. Άλλες φορές είτε άκουσα για λίγη ή περισσότερη ώρα απ' έξω, είτε στεκόμουν σε τελείως άλλο σημείο. Αυτό που είδα την πρώτη μέρα μού έδωσε την εντύπωση ότι είναι πολιτισμένο αλλά κάπως «σκόρπιο». Το να δικαιούται ο καθένας το λόγο, να μην κάνει κανείς κατάχρηση του χρόνου που διαθέτει, να μη διακόπτει κανείς φωνάζοντας, να μη γίνονται φασαρίες, να μην αποπαίρνουν τον λιγότερο ψημένο ομιλητή, όλα αυτά είναι πολύ σπουδαία. Και δε γίνονται στη Βουλή, ούτε στις τηλεοπτικές συζητήσεις (για να μην πω ότι δε γίνονται ούτε στις ιδιωτικές συζητήσεις). Είναι αναγκαία προϋπόθεση για να βγει κάτι. Σε καμία περίπτωση όμως δεν είναι και ικανή: πρέπει να υπάρξει και πρόταση.
Προσωπικά ακόμα δεν έχω καταλάβει τι έχουμε να πούμε πέρα από το ότι δε θέλουμε πια να κυβερνώμαστε έτσι.
Το κίνημα, ενώ είναι γνωστό ως «αγανακτισμένοι», στην πραγματικότητα ονομάζεται (με απόφαση της συνέλευσης) «Άμεση Δημοκρατία τώρα». Σε επίπεδο πλατείας όντως εφαρμόζεται η άμεση δημοκρατία. Έχει στηθεί μια αυτοοργάνωση με ομάδες στις οποίες έχουν κατανεμηθεί διάφορες αρμοδιότητες σχετικά με τη διαχείρηση της ίδιας της κοινότητας της πλατείας: ομάδες ιατρικές, σίτισης, καθαριότητας κλπ. Κανείς δεν έχει αναδειχθεί σε θέση σημαντικότερη από τον άλλον. Ακόμη και οι ομιλητές δε στέκουν για το τρίλεπτό τους σε βήμα, πράγμα που θα τους έδινε ένα έστω και στιγμιαίο πλεόνασμα εξουσίας, αλλά στο ίδιο επίπεδο με τους ακροατές. Αυτά είναι επίσης καταπληκτικά επιτεύγματα.
Όμως ένα κίνημα δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς ηγέτες. Όταν κάποια στιγμή θα εμφανιστούν κι αυτοί, είναι υψίστης σημασίας να είναι αγνοί, όχι δημαγωγοί, όχι καπελωτές, όχι ιδιοτελείς. Για να τους ξεχωρίσει το κίνημα, να τους διαλέξει και να τους αναδείξει, θα πρέπει να έχει ασκηθεί αρκετά στη σκέψη. Όσο συνεχίζονται αυτές οι αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες, αυτή η σκέψη και η κρίση καλλιεργείται. Το να εμπεδώνεται μια κουλτούρα αυτοοργάνωσης δημιουργεί ώριμους και υπεύθυνους πολίτες. Άρα καλό είναι που ακόμη παραμένουμε στα ίδια (συζητήσεις όπου ακούγονται όλες οι γνώμες με σεβασμό αλλά που δεν έχουν ακόμη αλλάξει τον κόσμο), γιατί χρειάζεται κάποιος χρόνος. Όμως αν περάσει περισσότερος χρόνος από τον πρέποντα, το κίνημα θα ξεφουσκώσει. Ή θα αλωθεί.
Με άλλα λόγια: το ότι η συγκέντρωση είναι αυτοοργανωμένη σε επίπεδο καθαριότητας κλπ. είναι μεν ωραίο αλλά δεν αλλάζει τον κόσμο. Δημιουργεί όμως τις προϋποθέσεις ώστε ένα κίνημα που αυτή τη στιγμή είναι ακόμη στα σπάργανα να ωριμάσει. Τότε ίσως αλλάξει τον κόσμο.
Δεν ξέρω σε ποια κατεύθυνση θα τον τρέψει. Δεν πιστεύω στην άμεση δημοκρατία σε επίπεδο μεγαλύτερο από αυτό μιας πλατείας. Το Σύνταγμα στο μάξιμουμ πρέπει να είχε μαζέψει τόσο κόσμο όσοι περίπου ήταν οι πολίτες της αρχαίας Αθήνας, που αποτελεί το πρότυπο της άμεσης δημοκρατίας. Περισσότεροι από τόσους, εξαπλωμένοι σε μια ολόκληρη χώρα, δεν μπορώ να φανταστώ πώς θα λειτουργούσαν χωρίς κάποιο σύστημα εκπροσώπησης. [Σε ανύποπτο χρόνο είχα γράψει για μια μορφή άμεσης δημοκρατίας που εφαρμόζεται στην Ελβετία.]
ΤΑ ΠΑΡΤΥ
Όσοι είναι στην πλατεία και δεν παίρνουν μέρος στη συνέλευση ή δεν έχουν αναλάβει κάποιο συγκεκριμένο πόστο στο πλαίσιο της αυτοδιαχείρισης, στήνουν παρτάκια. Καταναλώνεται πολλή μπίρα, παίζεται πολλή μουσική. Το αμεσοδημοκρατικό πνεύμα είναι κι εδώ εμφανές: κανείς δε στήνει μια οργανωμένη συναυλία με σκηνή και ηχεία, πράγμα που θα έδινε στους μουσικούς έναν πιο ηγεμονικό λόγο σε σχέση με τους ακροατές. Δε θα ξεχάσω την εικόνα μιας ομάδας που έπαιζαν παραδοσιακά, καθισμένοι σ' ένα παγκάκι της πλατείας, με καμιά τριανταριά άτομα σταυροπόδι απέναντί τους, τα οποία έδιναν μεν σαφώς την εντύπωση ότι αποτελούν κοινό, πλην οι μισοί κρατούσαν κι αυτοί τα δικά τους όργανα και συμμετείχαν παίζοντας λίγο μπουζουκάκι, λίγο τουμπελέκι, λίγη λύρα! Άλλες φορές το πράγμα είναι ακόμη πιο συμμετοχικό, είναι απλώς παρέες όπου κανείς δεν είναι απέναντι αλλά όλοι μαζί ανάκατα, και απλώς μερικοί από όλη την παρέα παίζουν όργανα. Ιδιαίτερη είναι η παρουσία των πολύ ηχηρών οργάνων, και κατεξοχήν των κρουστών. Είδα και κάτι σαν αυτοσχέδια συναυλία μιας ομάδας κρουστών αλλά και παρέα που χωρίς κανείς να κάνει συναυλία γλεντούσαν όλοι μαζί παίζοντας αποκλειστικά κρουστά για πάνω από μια ώρα συνεχόμενα. Ωστόσο παίζονται και πιο ήπιες μουσικές. Γενικά είδα κυρίως παραδοσιακά και έθνικ, άντε και λίγο ρεμπέτικα, καθώς και το αγέραστο είδος της κατεξοχήν παρεΐστικης μουσικής με κιθάρες (ψιλορόκ σε ακουστικές εκτελέσεις).
Η εικόνα της πλατείας με τις μυρμηγκιές κόσμου, όπου τέτοια σκηνικά γίνονται ταυτόχρονα σε 3-4 διαφορετικά σημεία, ενώ ταυτόχρονα υπάρχουν τα αντίσκηνα και οι πάγκοι των σουβλατζήδων καθώς και οι μάζες των περιφερόμενων πάνω κάτω, όλο αυτό είναι η απόλυτη εικόνα γιορτής. Το Σύνταγμα είναι χαρούμενο, πανηγυρίζει. Οι φάτσες δεν είναι αγανακτισμένες, είναι γελαστές. Αυτά τα γλέντια τουλάχιστον δύο φορές τα είδα να διαλάνε πολύ μετά την ανατολή του ήλιου. Η ατμόσφαιρα είναι χαλαρή, φιλική, ερωτική. Όποιος το έχει ζήσει αυτό όχι μόνο στο Σύνταγμα αλλά και σε παραλίες ή όπου αλλού ξέρει πώς σε πιάνει μια τάση ν' αγαπάς όλο τον κόσμο.
Τίθεται όμως το ερώτημα: έχει νόημα αυτό; Είναι πολιτική πράξη να τραγουδάς; (Δεν εννοώ φυσικά να τραγουδάς πολιτικά τραγούδια.) Σκέφτεσαι πολιτικά τη στιγμή που τραγουδάς και που ξημερώνει και που έχεις πιει ένα εκατομμύριο μπίρες; Κάνεις κάτι διαφορετικό απ' ό,τι έκανες παλιότερα στις παραλίες;
Πιθανότατα ναι. Αυτή η κοινή για όλους γιορτή είναι ένα από τα στοιχεία που θέτουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί το ξεκάθαρα πολιτικό σκέλος του όλου φαινομένου, δηλαδή η συνέλευση. Μοιάζει ανεύθυνος χαβαλές, αλλά δεν είναι. Ξεκινάει ο άλλος από το σπίτι του να δει τι επιτέλους γίνεται στο Σύνταγμα, ή να κάνει το καθήκον του ευρισκόμενος εκεί όπου γίνονται οι εξελίξεις, και τι βλέπει; Ένα πολύχρωμο, χαρούμενο πλήθος που γιορτάζει, μέσα στο οποίο ανακαλύπτει όλους του τους γνωστούς, όπου μπορεί να πετάγεται από πηγαδάκι σε πηγαδάκι ή να μείνει μόνιμα σ' ένα σημείο (οι περισσότεροι με το που φτάνουν, πρώτη τους δουλειά είναι να κάνουν μια γύρα να δουν ποιους θα πετύχουν και τι παίζει). Λίγο είναι αυτό;
Θα ήταν ανεύθυνος χαβαλές (και πάλι όχι υποχρεωτικά) αν γινόταν μόνο αυτό. Από τη στιγμή όμως που αυτό συνυπάρχει με τη συνέλευση, με τις ομάδες αυτοδιαχείρισης και με τη διαδήλωση στην Αμαλίας και κανένα δεν εμποδίζει το άλλο, τότε όχι απλώς δεν είναι κακό αλλά είναι και ενεργά καλό. Η πλατεία είναι ένας πολυχώρος. Και είναι χαρακτηριστικότατο ότι καμία δραστηριότητα δεν έχει τόσο δυνατό ήχο ώστε να καλύπτει τον ήχο της άλλης: τα μεγάφωνα της συνέλευσης είναι λίγο πιο δυνατά απ' ό,τι είχα περιγράψει στο άλλο κείμενο για την πρώτη μέρα, αλλά και πάλι η ένταση δεν είναι τέτοια ώστε να επιβάλει σε κανέναν να ακούει τις ομιλίες αν δεν το έχει επιλέξει ο ίδιος, οι δε μουσικές είναι όλες χωρίς ενίσχυση και όχι πολύ κοντά στη συνέλευση.
Όμως την τρίτη ή τέταρτη φορά που είδα να γίνονται τέτοια γλέντια, δηλαδή την όγδοη ή ένατη μέρα συνολικά, είχαν αρχίσει να μην είναι πλέον τόσο καλά. Δεν ξέρω, ίσως το συνηθίσαμε κι έχασε τη γοητεία του εξωπραγματικού να κάνεις την πλατεία Συντάγματος παραλία; Πάντως σα να μου φάνηκε ότι το πηγαίο και εκρηκτικό κέφι είχε αρχίσει να εκφυλίζεται σε μεθυσμένη βαβούρα. Έκτοτε αποφάσισα ότι δε θα ξαναπάω με όργανα, και ότι ήρθε η ώρα να ασχοληθώ πιο πολύ με τη συνέλευση ή γενικότερα με τα πιο κεντρικά γεγονότα. Ελπίζω τα γλέντια είτε να επανέλθουν στον αρχικό ωραίο χαρακτήρα τους (οπότε και δε θα είχα αντίρρηση να ξανασυμμετάσχω) είτε να σταματήσουν. Πάντως όχι να χαλάσουν, και κυριότατα όχι να αντκατασταθούν από οργανωμένα χάπενιγκ με ηχητική ενίσχυση και με σαφή διαχωρισμό «καλλιτεχνών» και «κοινού».
Σχετικά με τα μικρόφωνα, την εξουσία που δίνουν σε όποιον τα βαστάει και το διαχωρισμό που δημιουργούν ανάμεσα στον λέγοντα και τον ακούοντα, θέλω να σημειώσω και το εξής, επανερχόμενος στην ημέρα με τις ομιλίες στα Προπύλαια: Η συγκέντρωση εκείνη ήταν ωραία. Είχε πραγματικά πάρα πολύ κόσμο, και πολλοί από αυτούς φαίνονταν αμέσως ότι δεν είναι σε καμία περίπτωση πορειάκηδες αλλά αντίθετα οι πρώην τηλεθεατές που λέγαμε πότε θα ξεκουνηθούν και επιτέλους ξεκουνήθηκαν. Από τους ομιλητές δε μου άρεσαν όλοι, μερικοί δεν έλεγαν τίποτε παραπάνω απ' ό,τι λεέι η κάθε παρέα στα καφενεία, κάποιοι όμως με συνήρπασαν. Οι στιγμές όπου ένα τεράστιο πλήθος φώναζε Ε-πα-νά-στα-ση ήταν δυνατές, όσο κι αν αναλογιστούμε ότι τέτοιες κουβέντες είναι πολύ πιο φτηνές σήμερα απ' ό,τι στον καιρό της Γαλλικής ή της Ελληνικής ή της Οκτωβριανής επανάστασης. Χάρηκα που πήγα. Όταν όμως τελείωσαν οι ομιλίες και έφυγα προς Σύνταγμα, το γεγονός ότι εκεί δεν υπήρχε πια κανένας κεντρικός ομιλητής ήταν τόσο ανακουφιστικό ώστε κατάλαβα, διά της συγκρίσεως, ότι η παρουσία ηγετικών μορφών κάπου με ενοχλούσε.
ΑΠΟΛΙΤΙΚ - ΑΚΟΜΜΑΤΙΚ - ΠΑΡΕΚΤΡΟΠΕΣ
Πέρα από τα προαναφερθέντα φαινόμενα μειοψηφικής παρουσίας ακροδεξιών στοιχείων, τα οποία τονίζω ότι δεν τα είδα με τα μάτια μου και δε βεβαιώνω ότι συνέβησαν, η απουσία «ετικετών» εξακολουθεί να κυριαρχεί. Αυτό δε σημαίνει ότι έρχονται μόνο άνθρωποι χωρίς κομματικές προτιμήσεις. Σημαίνει ότι όποιος ανήκει οπουδήποτε δεν έρχεται υπ' αυτή του την ιδιότητα. Σίγουρα υπάρχουν αναρχικοί, αριστεροί, δεξιοί, αλλά δεν ήρθαν να εκπροσωπήσουν την παράταξή τους. Επίσης πρέπει να υπάρχουν και πολλοί απογοητευμένοι ψηφοφόροι των δύο μεγάλων κομμάτων.
Ούτε όμως ισχύει αυτό που ακούστηκε, ότι ο καθένας εκπροσωπεί τον εαυτό του. Δεν έχω την εικόνα ότι πρόκειται για συγκέντρωση ατόμων. Αντιθέτως, έδωσα ένα σωρό παραδείγματα όπου βλέπω έντονο το πνεύμα της ομάδας, της κοινωνικότητας, της κοινοτικότητας.
Υπάρχει το πολυαναφερόμενο «ετερόκλητο πλήθος»: γέροι, μαθητές, γονείς με μικρά παιδιά, ανάπηροι, παπάδες, νοικοκυρές, φοιτητές, μετανάστες. Ωραία πολυχρωμία. Το ετερόκλητο δε σημαίνει ασυνάρτητο.
Το ότι όλη αυτή τη δραστηριότητα τη βρίσκω έντονα πολιτική (με τη θετική έννοια) παρά τον ακομματικό χαρακτήρα της, νομίζω ότι δε χρειάζεται να το ξαναπώ. Η συγκέντρωση δεν είναι απολίτικη.
Δεν ήμουν παρών την Παρασκευή 3 Ιουνίου, όταν το ΚΚΕ έστησε ένα στέκι πάνω ή δίπλα στο Σύνταγμα. Δεν ξέρω τι ακριβώς έγινε, μου το μετέφεραν από σπασμένο τηλέφωνο. Μου φάνηκε ότι το πράγμα θα μπορούσε να οδηγήσει ακόμα και σε επεισόδια, και αυτό θα ήταν πολύ κρίμα. Χαίρομαι πάρα πολύ που τελικά δεν έγιναν επεισόδια. Οτιδήποτε θα μπορούσε να προκαλέσει βία σε μία συγκέντρωση που έχει σπάσει κάθε ρεκόρ ειρηνικότητας θα ήταν μία μαγαρισιά. Άλλες φορές έχω συνταχθεί ψυχικά με κάποια από τις εμπόλεμες πλευρές. Τώρα είναι επιτακτικό χρέος να διατηρήσουμε την ειρήνη στην πλατεία, είναι το μεγαλύτερο όπλο μας.
Από την άλλη, το γεγονός ότι το ΚΚΕ έκανε τη δική του πορεία το Σάββατο δε με βρίσκει αντίθετο. Οι πορείες του ΚΚΕ έχουν διάφορα καλά (είναι συγκροτημένες, δεν υπάρχουν ποτέ έκτροπα) και διάφορα κακά (είναι διασπαστικές, διαχωρίζουν απολύτως τα μέλη τους από όλη την υπόλοιπη κοινωνία), αλλά στη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία το να βγει το κόμμα με την πιο ξεκάθαρη ταυτότητα από όλο το πολιτικό φάσμα να κράξει για τα ίδια, σε γενικές γραμμές, θέματα που κράζουν και οι ανάμικτοι ακομματίκ του Συντάγματος δείχνει ίσα ίσα ότι αυτό που λένε και οι μεν και οι δε δεν είναι κάτι περιθωριακό.
Δεν ήμουν ούτε όταν η πορεία (παρέλαση) του Άθενς Πράιντ έφτασε στο Σύνταγμα. Άκουσα ότι σημειώθηκαν κάποιες εντάσεις. Λένε ότι κι εκεί εκδηλώθηκαν φασιστικές συμπεριφορές. Δεν ξέρω, δε σχολιάζω. Απλώς χαίρομαι που την ίδια μέρα είχε και Σύνταγμα, και ΚΚΕ, και Άθενς Πράιντ. Η πολυχρωμία στην αμέσως μεγαλύτερη κλίμακα. Έβραζε η Αθήνα. Καλό είναι αυτό.
**********************************************
Ξημερώνει η Κυριακή του Πανευρωπαϊκού. Να δούμε τι θα μας φέρει...
1 σχόλιο:
Συνυπογράφω την όλη σου προσέγγιση και τους προβληματισμούς σου.
Υ.Γ. Μάλλον ανήκω στη μειοψηφία... Δεν ήξερα ότι τα κατσαρολικά έχουν ακροδεξιούς συνειρμούς!
Δημοσίευση σχολίου