Ο ασκομαντουράρης Μπαξές και το ρεπερτόριό του (1/2)

Ο Μανώλης Φαραγκουλιτάκης ή «Μπαξές» (περ. 1923-2004), από τα Βορίζ(ι)α Ηρακλείου, στην Πάνω Ρίζα, ήταν ερασιτέχνης μουσικός των κρητικών λαϊκών πνευστών: έπαιζε σφυροχάμπιολο (σουραύλι) και ασκομαντούρα (τσαμπούνα), και, όπως κάθε τσαμπουνιέρης, και μαντούρα. Αν έχω καταλάβει σωστά, το επάγγελμά του ήταν βοσκός, ενώ κατασκεύαζε και λαϊκά ξυλόγλυπτα.[1] Όπως όλοι οι μουσικοί αυτού του είδους μέχρι και τη γενιά του, έφτιαχνε ο ίδιος τα όργανά του. 

Ο Μπαξές ήταν φορέας και εκπρόσωπος μιας τέχνης που πρέπει να ήταν πάρα πολύ διαδεδομένη τουλάχιστον μέχρι τα νιάτα του. Τη συνέχισαν όμως λίγοι από τη γενιά του, και στις επόμενες η μετάδοσή της διακόπηκε σχεδόν με το μαχαίρι. Έτσι, οι σκοποί που έπαιζαν στα πνευστά οι παμπλήθεις ερασιτέχνες μουσικοί, σκοποί με τους οποίους γινόταν ο χορός, η ανταλλαγή μαντινάδων, η τελετουργία των ανεπίσημων παρεΐστικων γλεντιών, κάποτε-κάποτε ακόμη και των γάμων και των πανηγυριών –με δυο λόγια, ένα μεγάλο κεφάλαιο της μουσικής που αποτελούσε τον καμβά κάθε είδους κοινωνικής εκδήλωσης στα κρητικά χωριά– μας είναι σχεδόν άγνωστη. Σε γενικές γραμμές, κανείς δεν ενδιαφέρθηκε να καταγράψει αυτούς τους μουσικούς. Υπάρχουν κάποιες ελάχιστες εξαιρέσεις, είτε ηχογραφήσεων κατά παραγγελία με σκοπό την καταγραφή και διάσωση, είτε προσωπικών βιντεοσκοπήσεων από γιορτές, είτε τηλεοπτικών εκπομπών, που σώζουν κάποια σπαράγματα αυτής της τέχνης.

Μέσα σ' αυτή τη γενική έλλειψη τεκμηρίων, ο Μπαξές αποτελεί μια φωτεινή εξαίρεση, όντας ο μοναδικός που έχει ηχογραφηθεί και βιντεοσκοπηθεί κατ' επανάληψη. Έτσι υπάρχει μια αρκετά καλή εικόνα του ρεπερτορίου και της τεχνικής του· καθώς μάλιστα  υπάρχουν πολλαπλές καταγραφές των ίδιων κομματιών, μπορούν επιπλέον να εξαχθούν συμπεράσματα και για τον τρόπο διαχείρισης της πρώτης ύλης, για το πώς δηλαδή δουλεύει τον κάθε σκοπό που στο μυαλό του υπάρχει σε μια ιδεατή στοιχειώδη μορφή αλλά στην κάθε συγκεκριμένη εκτέλεση πραγματώνεται με ορισμένα αυτοσχέδια στοιχεία. Τα στοιχεία αυτά αφορούν όχι μόνο το ξόμπλιασμα των μελωδιών αλλά, κυρίως, τη σειρά όπου παρατάσσονται, τον ρυθμό των επαναλήψεων κάθε φράσης ή κύκλου φράσεων, τον τρόπο δημιουργίας παραλλαγών για κάθε μοτίβο κλπ. – πράγματα που πολύ πιο δύσκολα θα προέκυπταν από μοναδικές καταγραφές.

Στις καταγραφές αυτές έχει αποτυπωθεί το παίξιμό του και στα δύο κύρια όργανά του, την ασκομαντούρα και το σφυροχάμπιολο. Είναι αξιοσημείωτο ότι όχι μόνο το ύφος και η τεχνική, αλλά ακόμη και το ρεπερτόριο, είναι εντελώς διακριτά μεταξύ των δύο οργάνων. Φαίνεται δηλαδή ότι κρατάει στεγανά τα όρια μεταξύ τους, χωρίς να επηρεάζεται από το ένα όταν παίζει το άλλο. Η μαντούρα, από την άλλη, είναι όργανο με λιγότερη αυτοτέλεια, αφού ουσιαστικά είναι (και αντιμετωπίζεται σαν) μια ατελής μορφή της σκομαντούρας. Η τεχνική είναι ίδια με της ασκομαντούρας (πέρα από τις προφανείς διαφορές ανάμεσα στο φύσημα με το στόμα και το φύσημα με το ασκί, και ανάμεσα στον μονό και τον διπλό αυλό), και το ρεπερτόριο έχει κανείς κάθε λόγο να θεωρεί εκ προοιμίου ότι επίσης είναι κοινό. Με τη μαντούρα είναι γνωστές πολύ λιγότερες καταγραφές του.

Εδώ θα εξεταστούν μόνο οι καταγραφές με ασκομαντούρα και μαντούρα, αφήνοντας το εντελώς διαφορετικό σφυροχάμπιολο απέξω.

♣ ♣ ♣

Οι καταγραφές που έχουν εντοπιστεί είναι 21, από τις οποίες στις τέσσερις παίζει μαντούρα και στις υπόλοιπες ασκομαντούρα. Αναλυτικά:

Α. Δίσκοι.

1. Ένα κομμάτι με τίτλο «Πεντοζάλης και Πηδηχτός», καταγεγραμμένο από τον Σίμωνα Καρά στον δίσκο του ΣΔΕΜ Τραγούδια της Κρήτης, 1976. Σόλο ασκομαντούρα (υπάρχει και στο ΥΤ).

2-3. Δύο κομμάτια, με τίτλους «Siganós» και «Malevizítiko», καταγεγραμμένα από τον Wolf Dietrich το 1983 στον δίσκο Bagpipes of Greece που κυκλοφόρησε το 2005. Σόλο ασκομαντούρα.

4. Ένα κομμάτι με τίτλο «Ο Μπαξές στην "Όαση" (συναυλία 1985)», που περιλαμβάνεται στον 4^ο από τους πέντε δίσκους της έκδοσης Ποιμένες Αγραυλούντες: Γέργερη 2006-2010. Ασκομαντούρα με συνοδεία λαούτου, κιθάρας και νταουλιού.  

5. Ένα κομμάτι με τίτλο «Πεντοζάλης», που το έχω αντιγραμμένο από ένα δίσκο που έχω χάσει δυστυχώς τα στοιχεία του. Σόλο ασκομαντούρα. (Το ανάρτησα εδώ, με τη θερμή παράκληση, όποιος το αναγνωρίσει, να με ενημερώσει για τα στοιχεία του δίσκου.)

6. Ένα κομμάτι με τίτλο «Πηδηχτός» στον δίσκο του Ψαραντώνη Νογώ, 1998. Ορχήστρα με ασκομαντούρα, λύρα, δύο λαούτα, μπουλγαρί και νταούλι. (Στο ΥΤ εδώ.)

7. Ένα κομμάτι με τίτλο «Γρήγορος πεντοζάλης με ασκομαντούρα», στον δίσκο Αυλοί και έγχορδα: μουσικοί διάλογοι της Κρήτης, που κυκλοφόρησε το 1999 με το περιοδικό Κρητόπολις και περιλαμβάνει ηχογραφήσεις από την εκδήλωση με τίτλο «Αυλοί και έγχορδα» που οργάνωσε το περιοδικό στο Ωδείο Ρεθύμνου. Σόλο ασκομαντούρα. (Στο ΥΤ εδώ.)

8. Ένα κομμάτι με τίτλο «Pentozalis apo bantoura», στον δίσκο Cretan traditional instruments. Μαντούρα με συνοδεία λαούτου.

Β. Βίντεο στο διαδίκτυο.

9-10. Μουσικό οδοιπορικό με τη Δόμνα Σαμίου – ΚΡΗΤΗ, ΗΡΑΚΛΕΙΟ (YT, Αρχείο ΕΡΤ): Εκπομπή της ΕΡΤ του 1976-1977. Ο Μπαξές καταγράφεται καθώς παίζει σόλο δύο κομμάτια, ένα με μαντούρα κι ένα με ασκομαντούρα. (Παίζει επίσης κι ένα τρίτο με το σφυροχάμπιολο.) 

11-14. Τα λαϊκά όργανα και η κατασκευή τους – ΓΚΑΙΝΤΑ, ΤΣΑΜΠΟΥΝΑ: (ΥΤ εδώ και εδώ, Αρχείο ΕΡΤ εδώ.) Εκπομπή της ΕΡΤ του 1990. Καταγράφεται η κατασκευή της τσαμπούνας από τον Μπαξέ, ο οποίος σε τέσσερα σημεία της εκπομπής ακούγεται και να παίζει, είτε δοκιμάζοντας είτε μετά την ολοκλήρωση του οργάνου. (Σε άλλο επεισόδιο της ίδιας εκπομπής, αφιερωμένο στην κατασκευή της φλογέρας, του σουραυλιού και της μαντούρας, εμφανίζεται και πάλι ο Μπαξές ως κατασκευαστής σουραυλιού, όπου και πάλι τον ακούμε και να παίζει, ενώ για τη μαντούρα εμφανίζεται ο Αντ. Στεφανάκης.) 

15. Βίντεο στο ΥΤ με τίτλο Μανόλης Φαραγκουλιτάκης ή Μπαξές Ο άφθαστος (κανάλι: Γιώργος Βιτώρος), από την εκπομπή του Γ. Βιτώρου «Κρήτη μου όμορφο νησί» που προβλήθηκε στο ΚΡΗΤΗ TV το 1992. Περίπου 12 λεπτά, που περιλαμβάνουν κυρίως συνέντευξη του Μπαξέ στον Γ. Βιτώρο· σε κάποιο σημείο παίζει κι ένα οργανικό κομμάτι με σόλο ασκομαντούρα.

16-18: Τρία από μια σειρά εφτά σύντομων βίντεο με τίτλους Μανώλης Φαραγκουλιτάκης Μπαξές 1 έως 7 (κανάλι: Admitos Mpoulgari). Από τα 7 βίντεο μας ενδιαφέρουν εδώ τα #1 και  #3 όπου παίζει μαντούρα και το #4 όπου παίζει ασκομαντούρα. Στα #2, #6 και #7 παίζει σφυροχάμπιολο, ενώ στο #5 έχει απομονωθεί το απόσπασμα με τη μουσική από την ίδια εκπομπή του Γ. Βιτώρου (1992, με τη συνέντευξη) όπως στο προαναφερθέν βίντεο. Από τα υπόλοιπα έξι βίντεο, πλην του #5, τα τέσσερα πρώτα προέρχονται από αχρονολόγητη εκπομπή του Χαράλαμπου Γαργανουράκη στο ΚΡΗΤΗ TV, ενώ τα δύο τελευταία αποτελούν ουσιαστικά μόνο ηχητικό ντοκουμέντο (επενδυμένο με άσχετη εικόνα) από κάποια ραδιοφωνική εκπομπή. Σε όλα ο Μπαξές παίζει σόλο.

Η αρχή του ίδιου μουσικού αποσπάσματος από την εκπομπή του Βιτώρου του 1992, που περιλαμβάνεται στο #5, ακούγεται και σ' ένα τρίτο βίντεο (μόνο ηχητικό ντοκουμέντο, καλυμμένο οπτικά με φωτογραφίες), με τίτλο ΑΣΚΟΜΑΝΤΟΥΡΑ-ΜΠΑΞΕΣ (κανάλι: vereris1).

19: Βίντεο με τίτλο ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΑ ΒΟΡΙΖΑ - ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΙΤΩΡΟΣ - ΜΕΡΟΣ 1^ο (κανάλι: KOSTAS KAMPOURAKIS NEO KANALI). Το πρώτο από μια σειρά 8 δεκάλεπτων περίπου βίντεο με ολόκληρο το επεισόδιο μιας άλλης εκπομπής, του Γ. Βιτώρου και πάλι, στο ΚΡΗΤΗ TV. Η εκπομπή αρχίζει μ' ένα κομμάτι που παίζει ο Μπαξές, με συνοδεία δύο λαούτων και, για πρώτη και μόνη φορά, και με τραγούδι – τρεις συγχωριανοί του τραγουδούν μαντινάδες, με τον ένα εκ περιτροπής  να είναι πρωτοτραγουδιστής και τους άλλους δύο να επαναλαμβάνουν.

Στο 6^ο μέρος της ίδιας εκπομπής ο Μπαξές παίζει κι ένα κομμάτι στο σφυροχάμπιολο, μόνος του. Το απόσπασμα με την ασκομαντούρα και τις μαντινάδες το έχει απομονώσει ο ίδιος χρήστης του ΥΤ, ανεβάζοντάς το και ξεχωριστά με τίτλο ΜΑΝΟΛΗΣ ΦΑΡΑΓΚΟΥΛΙΤΑΚΗΣ (ΜΠΑΞΕΣ) ΑΣΚΟΜΑΝΤΟΥΡΑ ΜΑΝΤΙΝΑΔΕΣ.

20: Βίντεο με τίτλο 244 ΜΑΝΩΛΗΣ ΦΑΡΑΓΚΟΥΛΙΤΑΚΗΣ (ΜΠΑΞΕΣ) – ΣΙΓΑΝΟΣ (στο ίδιο κανάλι). Σε αχρονολόγητη Γιορτή Μελιού στα Βορίζα, που προβλήθηκε από το ΚΡΗΤΗ TV, ο Μπαξές παίζει ένα οργανικό κομμάτι με συνοδεία από τους ίδιους, όπως προηγουμένως, δύο λαουτιέρηδες. Όπως προκύπτει από άλλα αποσπάσματα της εκπομπής, που έχει αναβάσει ο ίδιος χρήστης, ο πρωταγωνιστής του μουσικού προγράμματος ήταν ο λυράρης και τραγουδιστής Γιώργης Στιβακτάκης, με σύντομες ενδιάμεσες εμφανίσεις κι άλλων τοπικών μουσικών, ένας από τους οποίους ήταν κι ο Μπαξές.

21: Βίντεο με τίτλο Ασκομαντούρα Μπαξές (κανάλι: Γιώργος Τσικουδής, ). Ηχητικό ντοκουμέντο, επενδεδυμένο οπτικά με μια νεανική φωτογραφία του Μπαξέ. Ασκομαντούρα με συνοδεία λύρας και δύο λαούτων. Από σχόλια του χρήστη που το ανέβασε μαθαίνουμε ότι προέρχεται από δίσκο με τον Ψαραντώνη, χωρίς κι ο ίδιος ο χρήστης να γνωρίζει περισσότερες λεπτομέρειες.

Ωστόσο, απ' όσο μπόρεσα να διαπιστώσω, στη δισκογραφία του Ψαραντώνη δε φαίνεται να υπάρχει άλλη συνεργασία του με τον Μπαξέ ως ασκομαντουράρη, πέρα από τον δίσκο Νογώ που ήδη αναφέρθηκε (βλ. παραπάνω, 6), αν και παίζει σφυροχάμπιολο σ' άλλον ένα δίσκο του, το «Ιδαίον Άντρον» (1999). Αντίθετα, στο ίντερνετ εντοπίζεται μια αναφορά σε άλλη μια δισκογραφική εμφάνιση του Μπαξέ με ασκομαντούρα, στον συλλογικό δίσκο Υακίνθεια – Ο χορός της Πέτρας· αναζητώντας με βάση αυτό τον τίτλο, βρήκα στα ονλάιν δισκάδικα ότι ο δίσκος εμφανίζεται άλλοτε ως προσωπικός του Λουδοβίκου των Ανωγείων και άλλοτε ως συλλογικός (δεν ξέρω ποιο από τα δύο ισχύει) και με πλήρη τίτλο είτε Υακίνθεια – Ο χορός της Πέτρας – Αναφορά στον Δία είτε απλώς Μαντινάδες για τον Δία, και ότι ο τίτλος του κομματιού είναι «Ασκομπαντούρα – Ορχηστρικό – Γιώργος [??sic] Φαραγκουλιτάκης». Ο δίσκος πρέπει να είναι από τις εκδηλώσεις «Υακίνθεια 2001»: ετήσιο φεστιβάλ που διοργανώνει ο Λουδοβίκος των Ανωγείων στ' Ανώγεια, και που εκείνη τη χρονιά ήταν αφιερωμένο στον Δία. Δεν το έχω ακούσει, δεν έχω βρει αν συμμετέχει ο Ψαραντώνης (αλλά γιατί όχι, αφού πρόκειται για τον Δία), ομολογουμένως δε σκοπεύω να το αγοράσω, πάντως σκέφτομαι ότι θα μπορούσε να είναι αυτό. Αν πάλι κάνω λάθος, τότε στον δίσκο Υακίνθεια – Ο χορός της Πέτρας θα υπάρχει μία ακόμη ηχογράφηση του Μπαξέ, εικοστή δεύτερη με ασκομαντούρα και μαντούρα συνολικά, δέκατη όγδοη με ασκομαντούρα. 

(Την ίδια ηχογράφηση βρίσκουμε και σ' άλλο βίντεο, με τίτλο Ασκομαντούρα Σιγανός σκοπός, κανάλι: Jordan Eggon, επενδεδυμένη οπτικά με διάφορες φωτογραφίες ασκαύλων.)

♣ ♣ ♣

...Συνεχίζεται στην επόμενη ανάρτηση.

---

[1] Κάποια βιογραφικά του στοιχεία προκύπτουν από τη συνέντευξή του στον Γιώργο Βιτώρο και από την εκπομπή του τελευταίου «Αφιέρωμα στα Βορίζια»· και τα δύο περιλαμβάνονται στα βίντεο του ΥΤ που αναφέρονται παρακάτω.